ΣΤΗ ΧΩΡΑ ΤΟΥ ΠΑΓΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΦΩΤΙΑΣ - Γιάννης Κρουσίνσκυ

Η δημιουργός Δήμητρα Ζήρου (σενάριο-σκηνοθεσία-διεύθυνση φωτογραφίας) απέδωσε έναν κινηματογραφικά ευέλικτο τρόπο σκέψης, με μεθοδικές εκφράσεις κατά την έρευνά της.

Το μοντάζ (Βαγγέλης Κατσιγιάννης) και η μουσική (Άννα Στερεοπούλου) ενισχύουν παράλληλα τον αφηγηματικό  στόχο, χρωματίζοντας οπτικοακουστικά το σύνολο.

Υπόθεση

Η δημιουργός Δήμητρα Ζήρου παρουσιάζει στο υψηλών απαιτήσεων, ενδιαφέρον ντοκιμαντέρ της για αυτόχθονες, ένα κινηματογραφικό, ποιοτικό απόσταγμα από την μακροχρόνια έρευνά της στην αινιγματική, παγωμένη γη των Σάμι (αρκτική Νορβηγία). Η μορφή του σεναρίου σε αυτή την ταινία ορίζει ως βασικούς ήρωες-πρωταγωνιστές δύο πρόσωπα, με αλλιώτικες ηλικίες.

Με ταυτοχρόνως διαφορετικές και όμοιες αντιλήψεις του σύγχρονου κόσμου. Την 87χρονη Σάρα Μπόνγκο και τον 7χρονο Μίκα Μπάλτο.  Αμφότεροι καταγράφονται, μεταξύ προσαρμόσιμης, κοινωνικής καθημερινής έκφρασης και επιτρεπτών στοιχείων σύγχρονης/παραδοσιακής λαογραφίας, σε άκρως εναρμονισμένες, επιβλητικές καιρικές συνθήκες της περιοχής...

Το καλοκαίρι και ο χειμώνας αναπόφευκτα θα προσκαλέσουν το θεατή, ως έντονο, εκ φύσεως κυκλικής μορφής, κύριο σκηνικό εναλλασσόμενων εποχών.

Ανάλυση

Γενικώς…

Στην κινηματογραφική αφήγηση οι εναλλαγές των κεντρικών προσώπων Σάρα/Μίκα έχουν μια ενδιαφέρουσα μορφή ανεξαρτησίας και διαδοχής ταυτοχρόνως. Για την Σάρα θα μάθουμε τα πάντα από την ίδια, μέσω των ιδιαίτερων αφηγήσεών της, αλλά και δια της οπτικής καταγραφής. Ενώ για τον τρόπο διαμορφωμένης σκέψης του μικρού Μίκα θα ακολουθήσουμε ως θεατές την καθοδήγηση της οικογένειάς του. Λαογραφικά στοιχεία θα εκφραστούν δια ζώσης και από τους δύο πλαισιωμένους χαρακτήρες. Η Σάρα ωστόσο θα επαναφέρει στο προσκήνιο ή θα αποκαλύψει και κάποια  ιστορικά ντοκουμέντα...

Ενδιαφέρουσα & εναρμονισμένη με τις παραστάσεις των εικόνων αποκαλύπτεται συνολικά η μουσική του ντοκιμαντέρ. Κυριαρχούν οι δημιουργίες της συνθέτριας-πιανίστριας Άννας Στερεοπούλου. Τα synthesizers (με δόση tremolo) θα γίνουν ένα μεταμοντέρνο, μα και οικείο, μουσικό σχήμα μαζί με τους παλλόμενους χρωματισμούς, που ελευθερώνει το διαπεραστικό Βόρειο Σέλας. Τα συμπληρώνει μελωδία εφαρμογής βιμπραφώνου των ονειρικών αιθέρων. Περίτεχνο ύφος του συνθέτη Peder Niilas Tarnesvik ακούμε σε στιγμές με τα ποδήλατα των παιδιών (*περισσότερα περί μουσικής σε σχετική κάτωθι κατηγορία).  

Σκεπτικό...

Διακριτική Τόλμη

Αρχικώς, οφείλουμε όλοι να κατανοήσουμε, ότι η δημιουργός κυρίως ως σκηνοθέτρια επέλεξε συνειδητά να επιτρέψει κινηματογραφικά στη γη (Sapmi) των αυτοχθόνων Σάμι και στην παρουσία των ίδιων των πρωταγωνιστών της, να εκφράσουν τα πάντα. Χωρίς να εισχωρήσει ποτέ η ίδια ως δημιουργός-συνομιλήτρια μέσα στα πλάνα. Παραλείποντας έτσι ακόμη και στιγμές, που θα προσέδιδαν υπέρτατο Ρεαλισμό στο έργο. Φερειπείν, μολονότι η ίδια αντιμετώπισε κατά την καταγραφή αντίξοες, επικίνδυνες συνθήκες (είτε πολικού ψύχους κατά τον αρκτικό χειμώνα, είτε λάκκων με βαλτώδες έδαφος κατά το αρκτικό καλοκαίρι/πηγή: Bad Crowd), επέλεξε να μην τις εντάξει στη δομή του έργου. 

Αποστασιοποίησε δηλαδή το δικό της ριψοκίνδυνο βίωμα, που θα μπορούσε να αποτελέσει εξίσου καλό υλικό ντοκιμαντέρ. Διότι αποδεικνύεται, ότι ήθελε μεν η ίδια να παρουσιάσει στους Σινεφίλ ένα ντοκιμαντέρ ρεαλιστικής αμεσότητας, αλλά χωρίς να εκβιάσει τέτοιες στιγμές. Ως αποτέλεσμα, παρουσίασε με γενναιοδωρία την σταθερά ραφιναρισμένη, καλλιτεχνική προσέγγιση μιας αλλιώτικης, κινηματογραφικής αφήγησης. Κατά συνέπεια, αυτή ακριβώς η μορφή αφήγησης, δημιούργησε ωφέλιμη οικειότητα στην ίδια την παρατήρηση του μέσου (κάμερα), καθώς και λειτουργική μορφή φινετσάτου σκελετού τεκμηρίωσης απέναντι στον Σινεφίλ. Μια τέτοια σεβαστή απόφαση έχει πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα βεβαίως.

Στα πλεονεκτήματα ανήκει πρωτίστως η επικύρωση μιας ποιοτικής κατηγορίας ντοκιμαντέρ διπλής μορφής, την οποία σας προανέφερα. Καθώς και η παράθεση μιας ειδικής θεματικής, με δυνατότητα μεταδιδόμενης εγγύτητας προς τον θεατή του Δυτικού Πολιτισμού. Της θεματικής των αυτοχθόνων Σάμι, κατά τον κύκλο των εποχών, μέσα σε ένα συμπληρωμένο έτος της αρκτικής Νορβηγίας. Η θεματική αυτή αντανακλάται θετικά όμως και προς τους σύγχρονους αυτόχθονες Σάμι (δηλαδή, όταν μεγαλώσει ο Μίκα και δει με ενήλικο μάτι την ταινία, θα νιώθει καλά με το σεβασμό στη φυλή του).

Αυτό το επίτευγμα είναι ανεκτίμητης αξίας για τη δημιουργό. Διότι η ίδια βρήκε την ισορροπία θέασης ανάμεσα στους 2 αντιφατικούς αποδέκτες-πολιτισμούς. Από την άλλη, υπαρκτά μειονεκτήματα είναι, ότι ο μέσος θεατής ως Δυτικός Άνθρωπος θα χάσει σαφέστατα κάτι από την πραγματική αίσθηση επικινδυνότητας του πολικού ψύχους στην αρκτική Νορβηγία. Ο δε ξερόλας-επικριτικός θεατής, μέχρι να καταλάβει τη διαδοχή του κύκλου εποχών, θα αντιμετωπίσει το πρώτο αρκτικό καλοκαίρι, σαν κάτι δίχως δράση...

Οπτική Αφήγηση

Το συγκεκριμένο ντοκιμαντέρ από τη δημιουργό Δήμητρα Ζήρου (σενάριο-σκηνοθεσία-διεύθυνση φωτογραφίας) αποδίδει έναν ευέλικτο τρόπο προσεγμένης σκέψης. Με μεθοδικές, κινηματογραφικές εκφράσεις, χωρίς παράλληλα να χάνει τον κεντρικό στόχο της καταγραφής και τεκμηρίωσης. Μέσα σε τούτο το μοτίβο εντάσσεται και το εξαιρετικό μοντάζ του Βαγγέλη Κατσιγιάννη. Η συνδημιουργική σκέψη του μοντέρ έδωσε γενική αρμονία στις αντιθέσεις (Σάρα-Μίκα, Καλοκαίρι-Χειμώνας) του έργου, αλλά και στην συγκεκριμενοποίηση κρίσιμων τρυφερών στοιχείων (ανάδειξη της αθωότητας-παιδικότητας του Μίκα ή αγάπη της Σάρα για οποιαδήποτε δημιουργική απασχόληση).

Παρατηρώντας πάλι την τριπλή διάσταση καθηκόντων της Δήμητρας Ζήρου, αντιλαμβανόμαστε, ότι το κινηματογραφικό φόρτε της δημιουργού βρίσκεται ξεκάθαρα στο οπτικό εκφραστικό κομμάτι! Μερικές φορές τα κατάλληλα, επιλεγμένα σκηνοθετικά πλάνα, αλλά και η αξιοποίηση στις ρυθμίσεις από την αναντίρρητα πολύ ποιοτική διεύθυνση φωτογραφίας δίνουν το κάτι παραπάνω στο έργο! Αυτό το οπτικό, πολύτιμο κομμάτι, κατορθώνει και αφηγείται αρκετές φορές αυτούσιο, αποσπάσματα για την ίδια την περιοχή και τους ανθρώπους της.

Εκφράζει επίσης μια ταύτιση από τη δημιουργό. Είναι η δύναμή της  αυτό το αφηγηματικό σκεπτικό. Το απελευθερώνει η έγκυρη οπτικοποίηση στα θέματα του έργου. Η Δήμητρα Ζήρου μιλά τη γλώσσα του Κινηματογράφου και δείχνει τη διάλεκτο της μεθοδολογίας της μέσα από συγκεκριμένες τεχνικές (όπως θα δούμε σε σχετική, αναλυτική κατηγορία παρακάτω).

Σεναριακό Μοτίβο

Τεκμηριώνεται η ιδιότητα της γραφής σεναρίου στο εν λόγω ντοκιμαντέρ. Είναι σημαντικό για τη σεναριογράφο, ότι κατανόησε και εμπιστεύτηκε μια πανίσχυρη ακολουθία. Την ακολουθία των καθοριστικών καιρικών συνθηκών για την περιοχή. Αυτές οι συνθήκες επηρεάζουν αναπόφευκτα τον τρόπο ζωής των κατοίκων. Κατά συνέπεια και την/τον ντοκιμαντερίστα, που θα ασχοληθεί με αυτή την περιοχή. Άρα, η σεναριογράφος μετέφερε ορθά τα στοιχεία τρόπου έκφρασης της σύγχρονης λαογραφίας των Σάμι, όπως ήταν δυνατόν αυτά να μεταφερθούν. Δηλαδή, ως αλληλένδετα με τον κύκλο των εποχών μέσα σε ένα συμπληρωμένο έτος. Απέκτησε κυριολεκτικά και καλλιτεχνικά την αίσθηση του ανήκειν η Δήμητρα Ζήρου.

Από τις καιρικές συνθήκες, περνά στη λαογραφία και διαδοχικά στη μορφή σεναρίου του ντοκιμαντέρ. Είναι αναγκαία και συνεπώς ώριμη αυτή η επιλογή! Οι δε σχέσεις εμπιστοσύνης με τους πρωταγωνιστές επηρεάζουν παρομοίως τη φύση του σεναρίου. Ειδικότερα για τις αποκαλυπτικές ιστορίες της Σάρα, θεωρώ, ότι γνώμονας της εξέλιξης του σεναρίου στο έργο, υπήρξε η αποκτηθείσα εμπιστοσύνη μεταξύ πρωταγωνίστριας και δημιουργού. Άρα, ουσιαστικά δεν μπορώ να θεωρήσω ως λάθος τις έκρυθμες αποκαλύψεις της ηρωίδας Σάρα, κατά τις διηγήσεις του ντοκιμαντέρ. Ίσα ίσα, αυτές μπήκαν σε μια σειρά προσδοκώμενου συναισθηματικού σασπένς, συν αγνής καταγραφής. Ο ώριμος Σινεφίλ θα το σκεφτεί αυτό μετά από την προβολή. Αλλά μάλλον δεν θα συμβεί το ίδιο με έναν απλό θεατή...

Πιο Αναλυτικά…

Σκηνοθετικές Εκφράσεις

Λαογραφικά στοιχεία

• Καλοκαίρι. Η Σάρα μαζεύει αρκτικά μούρα. Ο Μίκα μαζί με την Άστα (γιαγιά του) ευχαριστεί τη φύση. Ακολουθεί τη φορά του νερού και πίνει από το ποτάμι, χρησιμοποιώντας την ξύλινη κούπα “Guksi.”

• Στο εκκλησίασμα του μικρού Μίκα η κάμερα σκοπίμως αγνοεί το κεφάλι του ιερέα και σχεδόν όλων των ενηλίκων. Διότι έρχεται στο πεδίο ζήσης-όρασης του παιδιού.

• Χρόνος της σκηνοθεσίας χειμώνα-καλοκαίρι μέσα σε σκηνές “laavu.” Ώστε να γίνει σταδιακά αντιληπτό στο θεατή, ότι χρησιμοποιούνται πλέον μόνο στους κήπους-αυλές των Sami αυτές οι εκτάκτως κατοικήσιμες σκηνές. Εκεί συναντήθηκε εν συντομία και η Σάρα με τον Μίκα. Το στοιχείο της φωτιάς στη χώρα του πάγου αναδεικνύεται μέσα στα laavu.

• Καταγραφή μεταφορικών μέσων της περιοχής. Έλκηθρα (παλαιού τύπου με κίνηση ποδιού, παιδικό έλκηθρο, έλκηθρα με ταράνδους). Μηχανοκίνητα οχήματα χιονιού (πλην των αληθινών, υπάρχει ακόμη και  μινιατούρα παιχνίδι του Μίκα). Βάρκα με μηχανή, διασχίζοντας το ποτάμι της περιοχής.

• Ιερή αποτύπωση του Βόρειου Σέλαος (Σέλατος) στους καταπράσινους, παλλόμενους χρωματισμούς του. Η Σάρα ενημερώνει, ότι τα παιδιά της γενιάς της δεν είχαν δικαίωμα να το κοροϊδέψουν.

Ιστορικά Ντοκουμέντα

• Στοιχείο διήγησης με χρήση voiceover, ενόσω παρακολουθούμε την γηραιά Σάρα να βαδίζει στο χιόνι. Εκείνη αφηγείται, πως δεν επιτρεπόταν να πάει σχολείο μέχρι 9 ετών. Εσώκλειστη μετά σε σχολικό ίδρυμα δεν είχε δικαίωμα να μιλήσει τη γλώσσα των Sami. Έπειτα, ασπρόμαυρες, σχολικές φωτογραφίες (αν δεν κάνω λάθος, διακρίνεται συρματόσχοινο στις ουρές του σχολείου). Ενημέρωση, για το πόσο μειονεκτικά φέρθηκε το εκπαιδευτικό σύστημα-κράτος της Νορβηγίας στους Σάμι της γενιάς της Σάρα, από την παιδική τους ηλικία.

• Διπλοτυπίες με απειλητικά αεροπλάνα μέσα στο παγωμένο τοπίο. Αναπαριστούν την εισβολή των ναζί στη Νορβηγία και σε περιοχές της στον αρκτικό κύκλο (το θεωρώ ιστορικό στοιχείο μεγάλης σημασίας, παρά την παιδική, θολή ανάμνηση της ηρωίδας).

Τεχνικές Σκηνοθεσίας

• Στις “Ιστορίες της Φωτιάς” κεντρική ιδέα είναι η αισθαντική εκμυστήρευση ιστοριών της πρωταγωνίστριας Σάρα. Λαμβάνουν χώρα φυσικά μέσα σε σκηνή laavu. Ας δούμε την πιο παραστατική. Κοντινό πλάνο στο πρόσωπο της Σάρα, που μοιάζει να βρίσκεται μέσα στον καπνό της αναμμένης φωτιάς.

• Δεν με ενδιαφέρει η ακριβής καταμέτρηση, του πόσο χαμηλά είναι η κάμερα. Το θεωρώ πλάνο κατηγορίας κοντρ πλονζέ. Η δημιουργός εξυψώνει καλλιτεχνικά την κοπιαστική, ελεύθερη απασχόληση της καθημερινής πρωταγωνίστριάς της (Σάρα), ενόσω εκείνη λειαίνει  δέρματα ταράνδων (για ρούχα).

• Ίσως προέκυψε στο γύρισμα, αλλά παραμένει έγκυρη έκφραση. Ακίνητη λήψη όπου ο μελλοντικός αυτόχθων Μίκα, κάνοντας “τσουλήθρα” στο χιόνι, βγαίνει έξω από το πλάνο.

• Διαδρομή ταράνδου (κάμερα προς τάρανδο από το έλκηθρο του Μίκα). Αργότερα, Σάρα σε βοηθητικό έλκηθρο (στραμμένη κάμερα πίσω σε ηρωίδα).

Διεύθυνση Φωτογραφίας

1. Εντυπωσιακή, κοντινή ευκρινής απόδοση, αναδεικνύοντας τους καρπούς των αρκτικών μούρων. Η ομορφιά εκείνων θα έκανε ακόμη και κάποια άνθη να ζηλέψουν.

2. Ωραία αξιοποίηση των φωτισμών. Όταν η Σάρα στον εσωτερικό χώρο του σύγχρονου σπιτιού της από γενικό πλάνο κόβει/ράβει δέρμα ταράνδου, για την κατασκευή ενός καπέλου. Ωραία ακόμη απόδοση κοντινού πλάνου σε χέρι & ψαλίδι.

3. Οι τάρανδοι και το λάσο του Μίκα, ως μέρος στο φόντο του εκτυφλωτικού, επιβλητικού ορίζοντα και της μοναδικότητάς του!

4. Προοδευτική ανάδειξη ισχυρής δέσμης φωτός, η οποία εισέρχεται από το παράθυρο, υποδηλώνοντας τη Δύση στο ταξίδι της Ζωής του ασθενούς, ηλικιωμένου Ίσακ. Λογικά αξιοποίηση φυσικού φωτός μαζί με ρυθμίσεις στο φακό. Το φως της ζωής σβήνει, αλλά αντιφατικά, υπό την παρουσία εκτυφλωτικού φωτός! Η ιδανική οπτική περιγραφή για τα περήφανα γηρατειά. Μία από τις πιο ρεαλιστικές, ποιητικές και ταυτοχρόνως σεβάσμιες προς τον Άνθρωπο απεικονίσεις σε φόντο των σύγχρονων ντοκιμαντέρ.

Μοντάζ

Σημεία από τη δουλειά του Βαγγέλη Κατσιγιάννη.

Χαρούμενη οικογένεια του Μίκα, με παραδοσιακές φορεσιές μέσα στην εκκλησία, σε σύνδεση επόμενου cut με δέσμες του ουράνιου τόξου.

Η εξελικτική αντίφαση από τη φωτιά της σκηνής laavu στην μοντέρνα ξυλόσομπα της σύγχρονης κατοικίας.

Κοπιαστικό φτυάρισμα χιονιού (με μεγάλο φτυάρι) από τη Σάρα, σε συνειρμική, αντικρουόμενη σύνδεση με την ανεμελιά της αρκετά προηγηθείσας “τσουλήθρας” στο χιόνι από την οικογένεια του Μίκα.

Η υπομονετική προσπάθεια της Σάρα να ψαρέψει στον πάγο, με επικοινωνιακή μετάδοση στον θεατή για τον χρόνο που κυλά σχετικά...

*Μουσική

Συνθέσεις της Άννας Στερεοπούλου.

Σε laavu βρίσκεται η οικογένεια του Μίκα & η Σάρα. Κάνουν δέηση, για τον καφέ που πίνουν. Ακούμε τότε ένα από τα πιο πλήρη μουσικά θέματα της συνθέτριας σε όλο το έργο. Λειτουργεί εύστοχα σαν ρυθμικό τελετουργικό υπενθύμισης παρελθόντος των Σάμι! Μοιάζει κάπως έτσι: Τονικές με μπάσα πλήκτρα, ένα μεμβρανόφωνο κρουστό (λογικά μπεντίρ) με αποστασιοποιημένες αξίες, 16α με sticks, λίγα πλήκτρα, κάτι σαν μουσικό φύσημα, στο βάθος κρουστό κατασκευασμένο από κόκκους καφέ, sticks με διαφορετικές μουσικές αξίες και 2 μεμβρανόφωνα κρουστά τελικά ηχούν μαζί (λογικά μπεντίρ & αρμπάνι).

Μετά την χειμερινή εκπαίδευση του Μίκα με το λάσο για τους ταράνδους, η οικογένεια μπαίνει μέσα σε laavu. Το synthesizer είναι σχεδόν τραγουδιστό, ενώ παράλληλα υπάρχει μια ηχητική μορφή κρυσταλλικής διάχυσης μουσικών αξιών, σαν αιωρούμενα κλαδιά πάγου.

Στο τέλος της ταινίας έρχεται το πιο εγκεφαλικό, μουσικό σκεπτικό της συνθέτριας. Επειδή υποστηρίζω πάντοτε τους μουσικούς, θεωρώ, ότι αυτή η σύνθεση όφειλε να βρίσκεται στην αρχή της ταινίας. Μοιάζει κάπως έτσι: Πιάνο. Συμπλήρωση στην τονική από αρκετές νότες κοντά στη βάση, ύστερα άλλες ωφέλιμες, μα μονές νότες προετοιμάζουν υπομονετικά τον ερχομό μιας μελωδίας, εκείνη ελευθερώνεται, τα synthesizers χρωματίζουν, ακούγεται φλογέρα, προσθήκη όμορφων στοιχείων & έπειτα αλλάζει το κυρίαρχο, ελπιδοφόρο θέμα σε πιο δραματικούς τόνους. Ιδανικό, μουσικό κλείσιμο ταινίας!

Γιάννης Κρουσίνσκυ
Το κείμενο δημοσιεύτηκε στην ιστοσελίδα eretikos.gr