Ο άνθρωπος και οι αποφάσεις του
Κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου η Ουγγαρία βρέθηκε από την πλευρά των δυνάμεων του Άξονα, συμμαχώντας με τη ναζιστική Γερμανία. Στην εξουσία βρισκόταν ο φανατικός εθνικιστής, ναύαρχος Μίκλος Χόρτι, ο οποίος εγκατέστησε στη χώρα ένα σκληρό, αυταρχικό, ανελεύθερο και ρατσιστικό καθεστώς. Ο Χόρτι πήρε την εξουσία και ανακηρύχθηκε αντιβασιλέας, το 1920, αφού προηγουμένως κατέπνιξε τη βραχύβια σοβιετική δημοκρατία που προσπάθησε να εγκαταστήσει στη χώρα ο κομμουνιστής Μπέλα Κουν. Η επικράτηση του εθνικιστή ναυάρχου συνοδεύτηκε από Λευκή Τρομοκρατία των παραστρατιωτικών οπαδών του, που είχε ως στόχο τους κομμουνιστές, τους σοσιαλιστές, τους συνδικαλιστές και τους Εβραίους! Το 1927, ο Χόρτι υπέγραψε σύμφωνο φιλίας με την Ιταλία του Μουσολίνι και έτσι ξεκίνησε η φασιστικοποίηση του καθεστώτος που συνοδεύτηκε από αντισημιτικούς νόμους. Τον Ιούνιο του 1941, ουγγρικά στρατεύματα συμμετείχαν μαζί με τους Γερμανούς, στην εισβολή των ναζί στη Σοβιετική Ένωση, μέχρι τον Ιανουάριο του 1943 όταν αποδεκατίστηκαν από τον Κόκκινο Στρατό. Πριν όμως από εκείνη τη χρονική στιγμή οι Ούγγροι στάθηκαν πιστοί σύμμαχοι των Γερμανών συμμετέχοντας στις πολεμικές επιχειρήσεις εναντίον των Σοβιετικών. Ταυτόχρονα δε, συμμετείχαν και σε κάθε είδους βαρβαρότητες και εγκλήματα πολέμου εναντίον αμάχων.
Αυτό είναι το ιστορικό πλαίσιο και ο χώρος που έχει επιλέξει ο Ντένες Νάγκι για την πρώτη του μεγάλου μήκους ταινία «Φυσικό φως» (Természets fény). Ο Ίστβαν Σέμετκα, είναι στρατιώτης και υπηρετεί σε κάποια μονάδα η οποία αναζητά αντάρτες και συνεργάτες των ανταρτών. Είναι χειμώνας και η μονάδα του φτάνει σε ένα χωριό με την υποψία πως οι χωρικοί βοηθούν τους αντάρτες. Οι στρατιώτες συμπεριφέρονται στους χωρικούς σκληρά προσπαθώντας να αποσπάσουν πληροφορίες. Μετά από μια επίθεση ανταρτών, σκοτώνεται ο διοικητής της μονάδας και ο Σέμετκα αναλαμβάνει τη διοίκηση, μέχρις ότου φτάσουν ενισχύσεις και μαζί κι ένας νέος διοικητής. Ο διοικητής που έρχεται είναι γνωστός του Σέμετκα, γνωρίζει την οικογένειά του, του μιλά σχεδόν με πατρικό τόνο. Όμως ο ίδιος άνθρωπος, μετά από λίγο, αποδεικνύεται πολύ σκληρός. Και είναι τότε που ο Σέμετκα βρίσκεται μπροστά στο μεγάλο δίλημμα. Στο σημείο που έρχεται αντιμέτωπος με τη συνείδησή του με την οποία θα πρέπει να ζήσει για όλη την υπόλοιπη ζωή του.
Ένας άνθρωπος στον πόλεμο, έναν πόλεμο που δεν είναι δικός του, μακριά από το σπίτι και την οικογένειά του. Ο Ίστβαν Σέμετκα είναι εκεί που δε θέλει και κάνει κάτι που δεν έχει επιλέξει. Κι όλο αυτό φαίνεται στο ανέκφραστο πρόσωπό του, το οποίο αναδεικνύει την απόλυτη αποστασιοποίησή του από τα όσα συμβαίνουν γύρω του. Απλός παρατηρητής και σχεδόν καθόλου συμμέτοχος. Το παγωμένο τοπίο του ουκρανικού χειμώνα είναι το αφιλόξενο σκηνικό μέσα στο οποίο δρα ακουσίως και εντελώς μηχανικά. Θαρρείς και είναι κάποιος ο οποίος άφησε τη ζωή του κάπου αλλού και έφερε εδώ μόνο το σαρκίο του. Και ο οποίος θα ξαναντυθεί ζωντανός άνθρωπος, θα ξαναφορέσει την ύπαρξή του, όταν γυρίσει πίσω κι όταν όλα αυτά θα έχουν τελειώσει.
Ο Ντένες Νάγκι βυθίζεται στο ευρωπαϊκό ιστορικό παρελθόν του μίσους. Με υποβλητικές εικόνες μας υπενθυμίζει από πού ερχόμαστε και τι κουβαλάμε στις αποσκευές μας. Κι αν η ιστορία που αφηγείται μας πηγαίνει πίσω στο Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, η ματιά του είναι διαχρονική. Βάζει στο στόχαστρο της προβληματικής του τον ίδιο τον άνθρωπο και την ευθύνη του. Το ρόλο που παίζουν οι αποφάσεις που παίρνει ο καθένας χωριστά σε κρίσιμες στιγμές, την ατομική ευθύνη η οποία μπορεί να οδηγήσει στη συλλογική τραγωδία. Σε μια υπενθύμιση, πως δεν επιτρέπεται να κρυβόμαστε πίσω από ένα «δεν ήξερα» ή ένα «δεν ήταν δική μου δουλειά». Και βέβαια ο σκηνοθέτης ως Ούγγρος ο οποίος ζει στην Ουγγαρία του Όρμπαν προφανώς αφουγκράζεται το παρόν της πατρίδας και προβληματίζεται για το μέλλον της. Ταυτόχρονα όμως ανοίγεται και η προσέγγισή του γίνεται πανευρωπαϊκή, γίνεται οικουμενική. Γιατί οι άνθρωποι πάντοτε και παντού, ήταν και είναι φορείς ιδεών και ως τέτοιοι, ως δρώσες υπάρξεις έχουν τη δύναμη με τις αποφάσεις τους να στρέψουν τον ρου των γεγονότων προς τη μία ή την άλλη κατεύθυνση. Με απλά λόγια μπορούν να γίνουν συμμέτοχοι της ιστορίας και να μην παραμείνουν απλοί παρατηρητές. Χαρακτηριστικά ο σκηνοθέτης σημειώνει: «(…) Πιστεύω ότι μια ταινία έχει νόημα μόνο αν μπορεί να είναι διαχρονική και να αναφέρεται και στο σήμερα. Αυτή την ταινία δεν την κάναμε για να πούμε μια παλιά ιστορία. Η ουσία αυτής της ιστορίας συμβαίνει παντού, κάθε μέρα (…)».
Πατώντας επάνω στη μεγάλη παράδοση του ουγγρικού κινηματογράφου, ο 42χρονος Ντένες Νάγκι, μας προσφέρει ένα υπέροχο φιλμ το οποίο χαϊδεύει στην κυριολεξία τα μάτια, τις αισθήσεις, την καρδιά και το νου. Ατμοσφαιρικός και ποιητικός όπου χρειάζεται, αλλά κυρίως ρεαλιστής, κινηματογραφεί με τρόπο υποβλητικό. Η χειμωνιάτικη φύση κυριαρχεί, οι ήχοι πρωταγωνιστούν, η εικόνα καταγράφει την παραμικρή λεπτομέρεια, ο σκηνοθετικός ρυθμός απογειώνει τη δύναμη της αφήγησης μέχρι τις στιγμές της κορύφωσης του δράματος. Ενός δράματος που από την τραγωδία των γεγονότων μας οδηγεί στην προσωπική τραγωδία του ήρωά μας, του Ίστβαν Σέμετκα.
Το «Φυσικό φως» κέρδισε την Αργυρή Άρκτο-Βραβείο Σκηνοθεσίας, στο Βερολίνο και το βραβείο Καλύτερης Ταινίας στο Φεστιβάλ Φαζρ στο Ιράν.
«(…) Η ταινία είναι εμπνευσμένη από ένα μυθιστόρημα του Πολ Ζάβαντα, το οποίο μέσα σε 600 σελίδες καλύπτει 20 χρόνια της ζωής των ηρώων. Από αυτό επέλεξα τρεις ημέρες του 1943. Δεν πρόκειται για ουσιαστική διασκευή του βιβλίου λοιπόν, αν και το πνεύμα της ταινίας είναι πολύ κοντά σε αυτό του βιβλίου (…)», σημειώνει ο Ντένες Νάγκι.
Στράτος Κερσανίδης
Το κείμενο δημοσιεύτηκε στην ιστοσελίδα kersanidis.wordpress.com