Δεν ξέρω αν μπορεί κάποιος να απομονώσει τις κινηματογραφικές μουσικές του Μίκη Θεοδωράκη από το υπόλοιπο έργο του. Φαντάζει μάλλον εύκολο αλλά στην προσπάθεια αποδεικνύεται δύσκολο.
Μορφολογικά και υφολογικά οι μουσικές αυτές έχουν έναν συμφωνικό χαρακτήρα να πρυτανεύει από την πρώτη κιόλας μουσική του επένδυση [Το ξυπόλυτο τάγμα, 1953], με εναλλαγές ρυθμού και μέλους αρκετές φορές μέσα στο ίδιο κομμάτι, όπως συχνάκις συμβαίνει στην κλασική μουσική. Κάποιες, δε, έχουν μορφή σουίτας [Ο άνθρωπος με το γαρύφαλλο, Εξέγερση στην Χιλή] ή αποτελούνται από μικρές, ετερόνομες, ορχηστρικές σουίτες [Η ιστορία του Ιακώβ και του Ιωσήφ, Ιφιγένεια, Ηλέκτρα, Τίτο]. Υπάρχουν επικαλύψεις και αναδιπλώσεις από σάουντρακ σε σάουντρακ, με απόσταση δεκαετιών μεταξύ τους [Φοβού τους Έλληνες, Ο άνθρωπος με το γαρύφαλλο] και σίγουρα κυριαρχεί η αίσθηση ότι κάπου τις έχουμε [ξαν]ακούσει με τη μορφή ασμάτων.
Η χρήση λαϊκών ή παραδοσιακών μουσικών οργάνων μέσα σε αυτές τις συνθέσεις είναι μεταμοντέρνα, συμφωνική και ανορθόδοξη – «θεοδωρακική» θα την χαρακτηρίζαμε άνετα. Είτε μιλάμε για νύξεις και πινελιές αυτών είτε για μουσικούς σχολιασμούς στο υπόβαθρο είτε για σόλο καπίκι είτε για ντούο είτε για τρίο είτε ακόμη και για οργανοπαικτικές μουσικές συνομιλίες. Στα άσματα συχνά ακούμε μεγάλες οργανικές εισαγωγές και πλήρη ανάπτυξη θέματος πριν μπει η φωνή του/της αοιδού, άλλο ένα μοναδικό χαρακτηριστικό του «κυρίαρχου στο παιχνίδι» Μίκη.
Η κυριαρχία του μαρτυρείται και από τα παράπονα των συνεργατών του. Από κάποιες σκόρπιες νότες του συνθέτη με το στόμα και το πιάνο, ο Ζαμπέτας «σακουλεύτηκε» το Στρώσε το στρώμα σου [ακούγεται και στο Φοβού του Έλληνες] από το οποίο ο Μίκης οδηγήθηκε με λίγο άρωμα Κρήτης στο μουσικό θέμα του Ζορμπά. Κι ενώ είχανε συμφωνήσει να του βάλει το όνομα στον δίσκο [Η γειτονιά των Αγγέλων], εντέλει ο Θεοδωράκης τον αγνόησε. «Τα ίδια έκανε και του Χιώτη» θυμάται ο σερ του Αιγάλεω Σίτι. Το ίδιο μπλέξιμο με δάνεια και αντιδάνεια, άτοκα βέβαια, έχει και το σουξέ της Γιώτας Λύδια, Μελαχροινή μου κοπελιά, που απαθανατίστηκε στο σπονδυλωτό μουσικό οδοιπορικό Η Αθήνα τη νύχτα και πέρασε ωσαύτως ως κληροδότημα στον Αλέξη Ζορμπά.
Δεν ξέρω, επομένως, αν μπορούμε να κρίνουμε αντικειμενικά αυτές τις μουσικές και ειδικά τα τραγούδια. Όχι γιατί δεν έχουν καλλιτεχνική αξία αλλά διότι υπέρ-το-δέον-χρησιμοποιήθηκαν, ανακυκλώθηκαν και «κάηκαν» ορισμένα από αυτά.
Ας επικεντρωθώ λοιπόν στα σάουντρακ, αυτά καθαυτά.
Τα πρώτα σπέρματα θεοδωρακικού ταπεραμέντου και της ρότας που χαράζει στον κινηματογραφικό ορίζοντα τα βρίσκουμε ως σπαράγματα σε διεθνείς παραγωγές στις οποίες συνεισφέρει μουσικά. Το φερώνυμο τραγούδι της βρετανικής Νύχτας Γάμου [Honeymoon song, 1959] το οποίο συγκίνησε ακόμη και τα Σκαθάρια, εισάγεται στη χώρα μας σε στίχους του Γκάτσου [Αν θυμηθείς τ’ όνειρό μου]. Ο τρόμος της μαύρης σκιάς [The Shadow of the Cat] ανεβάζει το σασπένς με ελληνικό ηχόχρωμα στο τελείωμα. Ενώ στο πιο νουάρ Μεσάνυχτα παρά πέντε [Five Miles to Midnight, 1962] ο Θεοδωράκης δείχνει πόσο τζαζ, αυτοσχεδιαστικός και στραβίνσκι τύπος είναι.
Η προαναφερθείσα Νύχτα γάμου δίνει πάσα στην επιθεώρηση Όμορφη πόλη [Θα γίνεις δικιά μου, 1962] κι αυτή με τη σειρά της στους γαλλόφωνους Εραστές της Τερουέλ δια στόματος [παράμ-παράμ-παράμ] της Εντίθ Πιαφ παρακαλώ [Les Amants De Teruel, Quatorze Juillet]. Ο Κώστας Χατζής τραγουδάει Μιχάλη Κατσαρό [Ο Μίμης ο τσιγγάνος] και η Τζένη Βάνου συμμετέχει δύο και μοναδικές φορές στο θέαμα θεαμάτων Η Αθήνα τη νύχτα [Αν μ’ αγαπάς αγάπη μου, Μη με ρωτάς] του Κλέαρχου Κονιτσιώτη.
Στη νεορεαλιστική και βραβευμένη κουτσουκέλα του Αλεξανδράκη, Συνοικία Το Όνειρο [1961], οι τίτλοι ανοίγουν με Ζορμπά κι ο σερ Μπιθί κρουνάρει Τάσο Λειβαδίτη [Βρέχει στη φτωχογειτονιά]. Σκόρπια κι ορχηστρικά βόσκουν διάφορα θέματα που μέλλονται για άσματα [Καημός, Ανήλιαγα στενά, Μάνα, Μαργαρίτα Μαργαρώ]. Το τελευταίο γίνεται ντουέτο Καρέζη/Φέρτη στη νησιωτική κωμωδία Ποια είναι η Μαργαρίτα. Παράλληλα τρέχει κι ένας Ντασέν με μια Μελίνα [Φαίδρα (Αγάπη μου), Σε πότισα ροδόσταμο] ενώ έχει προηγηθεί και τρέχει ακόμα η συνέργεια του Μίκη με την Λίντα και τον Χιώτη. Μελό τσόντα η Προδομένη αγάπη του Ερρίκου Θαλασσινού ο οποίος αναδεικνύεται χαρισματικός πλουραλιστής στιχοπλόκος [Ο ουρανός είναι κλειστός, Προδομένη μου αγάπη, Το κυνηγημένο πουλί, Είναι ο καημός μου ένα πουλί, Καράβι καλοτάξιδο, Τον χάρο τον αντάμωσα].
Οι αριστερές λοξές ματιές δεν αρέσουν καθόλου στη νέα τάξη συνταγμάτων που έρχεται τραγικωμικά ακάθεκτη κι έτσι ο δρόμος της ξενιτιάς μοιάζει μονόδρομος. Τον στρώνουν δειλά-δειλά, Το νησί της Αφροδίτης [Χρυσοπράσινο φύλλο, Χελιδονάκι] και Μια σφαίρα στην καρδιά με την Καρέζη σε φάλτσα καριέρα [Πήρα τους δρόμους τ’ ουρανού, Κουράστηκα να σε κρατώ]. Πολλές καλές ιδέες, ως μουσικές και ως ενορχηστρώσεις, χωράνε άνετα στην κωμωδία επιστημονικής φαντασίας του Κακογιάννη, Τη μέρα που τα ψάρια βγήκαν στη στεριά [1967]: από σέικ μέχρι φλαμέγκο, από φρη τζαζ και σουίνγκ φιούζιον μέχρι σαντούρια.
Κορυφαία επενδυτική στιγμή το πάντρεμα Μαουτχάουζεν και Ζ [Ο Αντώνης, Το γελαστό παιδί, Το παλικάρι έχει καημό, Ποιος δεν μιλά για τη Λαμπρή, Σ’ αυτή τη γειτονιά] ελέω όχι του Κώστα Γαβρά που φοβήθηκε ότι θα του καπελώσουν τις εικόνες και τ’ άφησε απόξω τα περισσότερα.
Εφταετίας μεσούσης [1971], έρχεται το επίσης αντιπολεμικό Μπιρίμπι [Biribi] με την εκφραστική φωνή του Marcel Mouloudji [Marche ou creve, La Loi C' Est La Loi], κομμάτια τα οποία περίμεναν 33 χρόνια να «εξελληνιστούν» από τον Μητσιά [Ερωταποστολή, Όλα είναι φως]. Στον ίδιο δίσκο βινυλίου θα βρείτε και τη σουίτα για την Εξέγερση στην Χιλή [1975].
Στα καπάκια [1972], η γνωριμία με τους Τουπαμάρος του Μουχίκα αποτυπώνεται και μετασχηματίζεται σε Κατάσταση πολιορκίας [πολύ el condor pasa αυτοί οι Calchakis]. Κι ακολουθεί κατά πόδας ο Λιουμέτ με τον Πατσίνο Σέρπικο [1973] και μουσικές αλά Άιζακ Χέιζ.
Στην μεταπολίτευση η Ζορμπαλά θα χρωματίσει φωνητικά την κεντρική μελωδία με Μανόλη Αναγνωστάκη [Δρόμοι παλιοί]. Αντίστροφη πορεία θα κάνει ο Μίκης με τον Τάσο Λειβαδίτη [Μια μέρα θα στο πω] και τα βολικά πια αντίδωρα στον Τζον Τατούλις [2000, Φοβού του Έλληνες]. Λέτε ο τίτλος να υποκρύπτει τάσεις αυτοκριτικής;
Αν θέλετε να τεντώσω κι άλλο το σκοινί προς την επικάλυψη θα φτάσουμε στο κρίσιμο 2013 Ανακυκλώνοντας την Μήδεια [Recycling Medea: Not an Opera Ballet Film] προς μεγάλη χαρά έτερου ομογενή πολυτεχνίτη, του Αστέρη Κούτουλα.
Τι καλά που επικεντρώθηκα στα σάουντρακ κι όχι στα τραγούδια!!!
Προτάσεις ακρόασης
1958 Μαρίνι: Honeymoon song [Μήνας του μέλιτος]
1960 Γιοβάννα: Μυρτιά [βουκολικό δράμα του Κ. Καραγιάννη]
1961 Βάνου: Αν μ’ αγαπάς αγάπη μου [Η Αθήνα τη νύχτα]
1961 Βάνου: Μη με ρωτάς [Η Αθήνα τη νύχτα]
1961 Καρέζη / Φέρτης: Η Μαργαρίτα η Μαργαρώ [Ποια είναι η Μαργαρίτα]
1962 Μελίνα: Φαίδρα (Αγάπη μου) [Faedra]
1962 Χατζής: Ο Μίμης ο τσιγγάνος [Όμορφη πόλη]
1962 Edith Piaf: Les Amants De Teruel [Όμορφη πόλη (Θα γίνεις δικιά μου)]
1962 Edith Piaf: Quatorze Juillet [Οι Ερασταί της Τερουέλ]
1962 Μπιθικώτσης: Έχει η νύχτα θάνατο [Ψηλά τα χέρια Χίτλερ]
1962 Μπιθικώτσης: Είναι ο καημός μου ένα πουλί [Προδομένη αγάπη]
1963 Κούρκουλος/Σειληνός: Στρώσε το στρώμα σου [Η γειτονιά των Αγγέλων]
1963 Γαβαλάς / Κούρτη: Κάποιο πρωινό στον Πειραιά
1964 Μπιθικώτσης: Χρυσοπράσινο φύλλο [Το νησί της Αφροδίτης]
1964 Μπιθικώτσης: Η νήσος των Αζορών [Έκλεψα τη γυναίκα μου]
1966 Χατζής: Αυτούς που βλέπεις
1967 Τη μέρα που τα ψάρια βγήκαν στη στεριά OST
1969 Μίκης: Το γελαστό παιδί [Ζ]
1969 Μίκης: Σ’ αυτή τη γειτονιά [Ζ]
1971 Mouloudji: Marche ou creve [Biribi]
1971 Mouloudji: La Loi C' Est La Loi [Biribi]
1972 Κατάσταση πολιορκίας OST [State of Siege]
1974 ακαπέλα: Όταν σφίγγουν το χέρι [Δοκιμή]
1975 Ζορμπαλά: Δρόμοι παλιοί [Σέρπικο]
1976 Μίκης: Μια μέρα θα στο πω [Φοβού του Έλληνες]
1980 Ζορμπαλά: Ο άνθρωπος με το γαρύφαλλο
Ο Μίκης, οι Μπητλς και ο μήνας του μέλιτος
Το 1958 ο Μίκης Θεοδωράκης έκανε την πρώτη του διεθνή κινηματογραφική συνεργασία. Το μπαλέτο El Amor Brujo σε λιμπρέττο του Grigorio Martinez Sierra και μουσική του Manuel de Falla έγινε το σενάριο μιας Αγγλο-Ισπανικής κινηματογραφικής παραγωγής που ονομάστηκε Honeymoon (ισπανικός τίτλος, Luna de Miel), την οποία σκηνοθέτησε o Βρετανός Michael Powell. Το Honeymoon βγήκε στους κινηματογράφους τον Μάρτιο του 1959. Ο Θεοδωράκης έγραψε μουσική για την ταινία, και συνέθεσε το τραγούδι – θέμα της ταινίας με τίτλο «The Honeymoon Song», σε στίχους του William Sansom. Την πρώτη, κινηματογραφική ερμηνεία μας την εδωσε ο Marino Marini με το κουαρτέτο του, στον μοντέρνο και πιασάρικο εκείνη την εποχή ρυθμό τσα-τσα-τσα.
Λίγο αργότερα, ο Νίκος Γκάτσος χρησιμοποιώντας το ψευδώνυμο Β. Καρδής έγραψε τους ελληνικούς στίχους για αυτή τη μελωδία του Μίκη Θεοδωράκη, και της έδωσε τον τίτλο «Αν θυμηθείς τ’ όνειρό μου». Το τραγούδι στην ελληνική του εκδοχή πρωτοκυκλοφόρησε το 1960 σε δισκάκι 45 στροφών, με ερμηνεύτρια τη Γιοβάννα και διευθυντή ορχήστρας τον Μάνο Χατζιδάκι, ως Β’ όψη του «Μυρτιά».
Οι Beatles υποστήριζαν πως, τα χρόνια που διαγκωνίζονταν με όλα τα άλλα beat groups στις όχθες του ποταμού Mersey για να βγουν από την αφάνεια, δεν άκουγαν προσεκτικά στα σιγκλάκια που έφερναν οι ναύτες από την Αμερική μόνο τις επιτυχίες της Α’ όψης, αλλά και όλες τις Β’ όψεις, με την ελπίδα να ‘ψαρέψουν’ καλά τραγούδια που θα είχαν ενδεχομένως διαφύγει της προσοχής των υπολοίπων beat groups. Ο στόχος ήταν να προτείνουν κάτι στο κοινό που δεν θα είχαν συμπεριλάβει και οι υπόλοιποι στα playlists τους, έτσι ώστε να ξεχωρίσουν. Παρότι η ελληνική εκτέλεση του συγκεκριμένου τραγουδιού ήταν πράγματι η Β’ όψη του σινγκλ, οι Beatles προφανώς ήρθαν σε επαφή με αυτό στην πρώτη, αγγλόφωνη εκδοχή του, που βρισκόταν στην Α’ όψη του σινγκλ (με Β’ όψη ακόμη ένα τσα-τσα-τσα χιτ, το «Pimpollo» των Gil, Biri και Elgos). Επίσης, δεν είναι ιδιαίτερα πιθανό να το συμπεριλάμβαναν συχνά στα λάιβ τους. Εάν κάτι τέτοιο συνέβαινε, μάλλον η ερμηνεία τους θα μας ήταν πολύ νωρίτερα γνωστή – όπως συμβαίνει π.χ. με το Besame Mucho και το A Taste of Honey. Ενδεχομένως, το θεωρούσαν όμορφο και ‘διαφορετικό’ ως άκουσμα, γι’ αυτό το λόγο το συμπεριέλαβαν σε μια απο τις εκπομπές τους στο BBC, και συγκεκριμένα στην ηχογραφηση της 16ης Ιουλίου, για την εκπομπή Pop Go The Beatles που μεταδόθηκε την 6η Αυγούστου του 1963 με τον παραγωγό Tery Henebery, την οποία πρωτοακουσαμε το 1995 με την κυκλοφορία της πρώτης διπλής συλλογής «The Beatles Live at the BBC».
Το ξέρουμε άλλωστε ότι οι Beatles δεν έχαναν την ευκαιρία να εντρυφούν σε ‘διαφορετικά’ ακούσματα, τα οποία αφομοίωναν και ενσωμάτωναν στο δικό τους μοναδικό ήχο. Το 1963 ο Paul McCartney κι ο Ringo Starr είχαν έρθει στην Ελλάδα για ολιγοήμερες καλοκαιρινές διακοπές, με έξοδα του Brian Epstein. Κατά τη διάρκεια της διαμονής τους στην Αθήνα, σύχναζαν τα βράδια στα παραλιακά κέντρα και άκουγαν την τοπική μουσική. Ο McCartney αφηγείται στην βιογραφία του "Many Years From Now" (γραμμένη απο τον Barry Miles), πως κάποια νύχτα, στο κλείσιμο της βραδιάς, ο ίδιος κι ο Ρίνγκο τζάμαραν με τους Έλληνες μουσικούς, και προσπαθούσαν να τους πείσουν ότι στην πατρίδα τους την Αγγλία είναι διάσημοι. Οι Έλληνες μουσικοί μάλλον δεν τους πίστεψαν. Βέβαια, κι αργότερα, αφού είχαν γίνει ήδη παγκόσμια γνωστοί, ο McCartney έχει υποστηρίξει πως «’Οταν θα γίνουμε αναγνωρίσιμοι στην Ελλάδα, δεν θα έχουμε πια κανένα μέρος στη γη να κρυφτούμε».
Όπως και να έχει το πράγμα (κι όσο δεν μας λένε πώς έχει το πράγμα ο Ringo ή ο Paul, θα μένουμε με την απορία), οι Beatles δοκίμασαν το ταλέντο που διέθεταν να ιδιοποιούνται δημιουργικά στοιχεία, διαφοροποιώντας τα έτσι ώστε να φαντάζουν καταδικά τους, και χάρισαν τη δική τους ερμηνεία στο τραγούδι του Μίκη Θεοδωράκη. Κι ακόμα, σε όλες αυτές τις επισκέψεις – αποδράσεις από τη δημοσιότητα, συνειδητά ή ασυνείδητα, απορρόφησαν τον ήχο του μπουζουκιού που άκουγαν στις εξωτικές μεσογειακές τους διακοπές, και μας τον απέδωσαν επίσης στο Girl, το οποίο χρωστάει πολλά στο συρτάκι του Zorba the Greek, αλλά το χρέος του είναι υποδόριο, με τρόπο που κάνει το άκουσμα ολότελα πρωτόγνωρο και ταυτόχρονα ύποπτα γνώριμο, οικείο.
Υ.Γ. Το «The Honeymoon Song» ερμήνευσαν οι Melisses αρκετά πρόσφατα, σε μια πολύ επιτυχημένη εκδοχή-αντιδάνειο του beat ήχου των Beatles, στην οποία όμως έχουν ταυτόχρονα ενσωματώσει δομικά στοιχεία που παραπέμπουν νοσταλγικά στην πρώτη ερμηνεία του Marino Marini.
Διαδικτυακοί σύνδεσμοι για τις ερμηνείες στις οποίες αναφέρθηκα:
Κώστας Καρδερίνης
Το κείμενο δημοσιεύτηκε στην ιστοσελίδα mic.gr